Artikulu hau animaliari buruzkoa da; landarea gaitzat duena beste hau da: «Kuia»
Akuri
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaMammalia
OrdenaRodentia
FamiliaCaviidae
GeneroaCavia
Espeziea Cavia porcellus
Linnaeus, 1758
Datu orokorrak
Ernaldia72 egun
Bizi itxaropena5 urte
Bihotz-frekuentzia250 taupada minutuko
Eguneko zikloacrepuscular (en) Itzuli
Genomaren kokapenadnazoo.org… eta ensembl.org…

Akuria (Cavia porcellus),edo kuia, Caviidae familiako eta Cavia generoko karraskari bat da. Andeetakoak dira jatorriz (Hego Amerika). Hasiera batean, azienda gisa etxekotu zituzten elikagai gisaerabiltzeko, baina gaur egun oso zabalduta dago bere erabilera etxe-animali gisa.

Jatorrizko eskualdean, oso animalia garrantzitsuak dira herri-kulturarentzat, batez ere elikagai gisa[1], baina baita herri-medikuntzan edo erlijio-zeremonietan ere.

Mendebaldean, Europako merkatariek XVI. mendean Europan eta Ipar Amerikan sartu zutenetik, etxeko animalia gisa erabili izan dira akuriak. Animalia mantsoak direnez eta erraz maneiatzen eta zaintzen direnez, maskota oso ezagunak bihurtu dira.

Kuia laborategi animalia gisa erabili da XVII. mendetik aurrera. XIX. eta XX. mendeetan maiz erabili ziren. Hala ere, harrezkero, beste karraskari batzuek ordezkatu dituzte, hala nola saguek eta arratoiek. Hala eta guztiz ere, gaur egun oraindik erabiltzen dira zenbait patologia ikertzeko, hala nola eskorbutoa (C bitaminaren ekarpen dietetikoa behar dute, gizakiek bezala).

Historia

Akuria Peruko Andeetan, Bolivian, Txilen eta Argentinan sortu zen, eta oraindik ere arbasoetako batzuk bizi dira, etxeko kobaiak ez baitaude naturan.

5000 K.a-an hasi ziren akuriak erabiltzen etxeko animalia gisa, Andeetako eskualdeko populazioak elikatzeko (Ekuador, Peru, Bolivia, Kolonbia)[2][3]. Animalia beneratuak ziren, eta motxeek, antzinako Peruko kultura bat, beren artean irudikatzen zituzten.[4] Animalia horien hazkuntza selektiboaren ondorioz, etxeko espezie asko hazi ziren, eta horiek izan dira gaur egungo etxeko barietateren oinarria.[5]

Tradizio ugarik barnean hartzen zituzten kuiak, hala nola opari gisa trukatzea edo zeremonia erlijiosoetan erabiltzea. Sendatzeko erritu tradizionaletan ere garrantzitsuak izan ziren, gaixotasunak diagnostikatzeko gaitasuna egozten bitzieten[2]. Elikagai gisa asko erabili ziren denbora batez, baina Espainiako konkistaren ondoren, txahal, arkume eta txerri-haragia sartzen hasi zenean, animalia honen kontsumoa murrizten joan zen. Hala ere, elikagarri gisa erabiltzen dira oraindik, batez ere Peruko landa-eremu batzuetan.

XVII. mendeko koadro bat hainbat animaliekin, haien artean, akuriak

Mundu Berrira iritsi ziren Espainiako, Herbehereetako eta Ingalaterrako merkatariek akuriak eraman zituzten Europara, eta berehala onartu zituzten goiko klaseko etxeko animalia gisa, baita erregetza ere. Adibidez, Isabel I.a Ingalaterrakoa animalia hauek zituen maskota gisa. [6]

Gaur egun, maskota oso ezagunak dira, batez ere Erresuma Batuan, Irlandan, AEBetan edo Alemanian.

Ezaugarriak

Beste karraskari batzuekin alderatuta, kuiak handiak dira; normalean 700 eta 1200 gr artean pisatzen dute, eta helduak direnean, 20 eta 25 cm arteko luzera neurtzen dute.[7] Batez besteko bizi-itxaropena 4 edo 5 urtekoa da, baina 8 urtera ere bizi daitezke. Ile motzeko eta ile luzeko arrazak daude, baita ilerik gabeko arrazak ere.

Akuri baten garezurra

Ez dago alde morfologiko nabarmenik arren eta emeen artean, bere tamaina ere oso antzekoa izaten. Akuriak 4 hatz dituzte eskuetan eta bakarrik 3 oinetan. Azazkalak luzeak, hutsak eta tutu formakoak dira. Hortzei dagokionez, guztira 20 hortz dituzte, eta horietatik 4 ebakortz zuriak dira (2 goian eta 2 behean). Gainera, begi hutsez ikusten ez diren molar asko dituzte. Gainerako karraskariekin gertatzen den bezala, ebakortzek kuiaren bizitza osoan zehar hazten jarraitzen dute, eta, beraz, oso garrantzitsua da produktu gogorren bidez elikatzea, higa daitezen.[8]

Zentzumenei dagokienez, kuien ikuspegia ez dago gizakiena bezain garatuta distantziari eta koloreari dagokienez, nahiz eta ikus-angelu zabalagoa duten (340º-tan) eta partzialki ikusten duten (diskromasia). Belarriaren zentzumenak, usaimena eta ukimena ondo garatuta dituzte. [7][9]

Portaera

Akuriek ikasteko gaitasuna erakutsi dute, eta janaria bilatzeko eta bide hori denbora luzez gogoratzeko bideak ikas ditzakete.

Akuri multzo bat

Oztopo txikiak gainditzeko gai diren animaliak dira, baina ez dira oso arinak eta eskalatzaile txarrak, baina igerilari onak dira.[10][11]

Erraz beldurtzen dira eta denbora luzez geldirik geratzen dira, baina leku seguru baten bila ere joan daitezke, arriskuren bat sumatzen dutenean. Taldean badaude, uzkurtu egiten dira, estanpatu egiten dira, eta korrika egiten dute ausaz, harrapariak nahasteko. [9]

Karraskari askorekin gertatzen den bezala, batzuetan garbiketa sozialean parte hartzen dute eta erregularki apaintzen dira.[7] Garbiketa-prozesu horretan, kolore zuriko substantzia bat lehortzen dute begietatik, eta gero igurtzi egiten dutena.

Taldean menderatzea hainbat modutan ezartzen dute: ilea mastekatzea, hozkadak (batez ere belarrietan), zarata oldarkorrak edo buruko kolpeak.

Ahostatzea

Ahoskatzea da espezieko kideen arteko komunikabide nagusia.[12] Editen dituzten doinuen artean hurrengoak dira ohikoenak:

Giroa

Habitat naturala

Cavia aperea, akurien familiako kide bat

Cavia porcellus ez dago naturan, hala ere, Hego Amerikan zehar Cavia espezie ugari daude naturan, akuiarekin erlazionatuta daudenak, hala nola Cavia aperea, Cavia fulgida eta Cavia tschudii.

Espezie basati horiek belarrez estalitako lautada andinetan daude. Lagunkoiak dira eta 5-10 animaliako talde txikietan bizi dira. Talde horiek hainbat emek osatzen dituzte, ar batekin eta haren kumeekin batera. Taldean mugitzen dira, belarra edo beste landaretza mota bat janez. Beste animalia batzuen gordelekuak okupatzen dituzte, edo arrakalak bilatzen dituzte harkaitzean. Aktiboagoak izaten dira egunsentian eta ilunabarrean.[9]

Etxeko habitata

Akuri talde bat baserri batean

Akuriak itxian edukitzerakoan, haien portaera sozial basatia emulatzea gomendatzen da; beraz, gutxienez, elkarrekin bizi diren 2 edo 3 akuri izatea gomendatzen da, betiere behar adinako espazio zabal batean.[13]

Etxeko akuriak zoru solidoa edo alanbrezko sareak dituzten kaioletan bizi dira, eta zurezko txirbilez edo antzeko material batez forratuta egon ohi dira.

Animalia horiek beste espezie batzuekin batera bizi daitezke, adibidez kaiola berean untxiekin ere bizi daitezke.

Dieta

Akuri bat sagar bat jaten

Akuriak belarjaleak dira, eta batez ere belar onduz eta landarez elikatzen dira. Bizitzako lehen hilabetean esnea edaten dute, eta gero ura bakarrik edaten dute.

Kuiek dieta orekatu bat izateko, belar ondua hartu behar du oinarri (% 80), eta, ondoren, landareak (% 15). Pentsu solidoa eman dakioke.

Belar lehorrari dagokionez, akuriek beti izan behar dute eskuragarri, eta, ahal den neurrian, gramineoetatik datorrena izan behar da; izan ere, fibra asko du, proteina eta kaltzio gutxirekin. Horrez gain, ziurtatu behar da belar onduak ez duela animaliak jan dezakeen elementu arrotzik.

Barazkiak ere akurien dietaren zati oso garrantzitsua dira, bitaminen eta mineralen iturri baitira, eta hortzak higatzen laguntzen baitute. Kuriositate gisa, kobaiak ez dira gai C bitamina sintetizatzeko, eta beraz, dietan zehar hartu behar dute. Onena da C bitamina ugari duten barazkiak izatea, azukre, kaltzio eta oxalato gutxikoak, kaltzio proportzio honekin: 1,5: 1 eta 2:1 arteko fosforoa, eta gasik ez sortzea, kobaiak ez baitira gai beren hesteetatik kanporatzeko, eta, beraz, metatu egiten dira.

Akuri bat belar ondoa jaten

Bere dietan ezinbestekoak ez izan arren, noizean behin frutak ere eman diezazkiokegu, beti kantitate txikiak eta hazirik gabekoak. Barazkietarako goian aipatutako baldintzak bete behar dituzte. Kontuan izan behar da, halaber, oso azidoak diren fruta batzuek aftak eragin ditzaketela (zauriak ahoan), eta beste batzuek efektu diuretikoa dutela, kaltegarria dena animaliaren osasunerako.

Ura beti egon behar da akuriaren eskura, ahal dela ur mineral natural botilaratua.

Dieta pobreak hainbat osasun arazoekin lotu da, hala nola, ugalketa arazoekin, distrofia muskularrarekin, bitamina urritasunarekin hala hortz-arazoekin.

Gainera, kontuan izan behar da animalia hauek ez direla ondo egokitzen bat-bateko dieta-aldaketetara.

Hainbat landare pozoitsuak dira akurientzak; adibidez: astamahats ale-gorria, kuku-praka, astaperrexil handia, mugeta, algak, arbustuak edo igitai-belar arrunta. Honez gain, edozein landare erraboil batetik hazten dena, pozoitsua dela kontsideratzen da (hala nola tulipa edo tipula).

Ugalketa

Haurdun dagoen akui bat

Arrek 3-5 asteren buruan lortzen dute sexu-heldutasuna; emeek, berriz, 4 asteren buruan, eta heldu baino lehen has daitezke hazten. Ugalketa urte osoan zehar gerta daiteke, eta gailurra udaberrian da.

Kume emeak gutxi gorabehera 2 astean behin sartzen dira araldian, eta araldiak egun bat irauten du gutxi gorabehera. Animalia horiek ez dute hilekoa, eta, beraz, oso zaila da jakitea noiz dagoen kobaya araldian. Haurdunaldia 59 eta 72 egun artekoa da, batez beste 63 eta 68 egun artekoa. Erditze bakoitzean kume bat eta 6 bitartean izan daitezke, eta 3 kume izan ohi dira.

Jaiotzean, kuiak ondo garatuta daude ilearekin, hortzekin, atzaparrekin eta ikusmen partzialarekin. Berehala mugitzen dira, eta lehenengo hilabetean esnea edaten badute ere, elikagai solidoak jan ditzakete jaiotzean.

Elkarrekin bizi diren emeek edoskitzaroan amatasun-lanetan laguntzeko joera dute, eta beste baten kumeak hartzen dituzte, gurasoak hiltzen badira edo kumeak uzten badituzte.

Osasun arazoak

Akuriek izaten ohi dituzen osasun arazoak arnas sistemako infekzioak, beherakoa, eskorbuto, abzesuak eta infekzioak zorriak, akaroak edo onddoak eraginak. [15]

Sarna (Trixacarus caviae) ilearen galeraren kausa arrunta da, eta beste sintoma batzuk ere izan daitezke, hala nola gehiegizko azkuratzea, ukitzean ezohiko portaera oldarkorra (minaren ondorioz) eta, kasu batzuetan, konbultsioak. Akuriek ere zorriak (Gliricola porcelli) izan ditzakete, iletik mugi daitekeena; haren arrautzak, ileari itsatsitako mota beltz edo zuri gisa agertzen dira, eta batzuetan "zorri estatikoak" deitzen zaie. Ilea galtzearen beste arrazoi batzuk azpiko baldintza medikoek eragindako hormona-nahasmenduak izan daitezke, hala nola obulutegiko kisteak.[15]

Akuri bat lepo bihurrituarekin

Gorputz arrotzak, batez ere belar onduaren edo lastoaren zati txikiak, akurien begietan sar daitezke, eta horrek gehiegi kliskatzea eragiten du, malko-jarioa eta, kasu batzuetan, mintz opaku bat begiaren gainean, korneako ultzera baten ondorioz.[15] Belar onduak edo lasto-hautsak ere doministikuak eragin ditzakete. Kuiak aldizka doministiku egitea normala bada ere, doministikuak ohikoak pneumoniaren sintoma izan daitezke, batez ere aldaketa atmosferikoei erantzuteko. Pneumoniarekin batera tortikolisa ere ager daiteke, akuriarentzak fatala izan daitekeena[15]

Akuiak gorputz sendoa eta trinkoa duenez, gehiegizko hotza errazago toleratzen du bero gehiegizkoa baino. Gorputz-tenperatura normala 38 ºC-tik 40 ºC-ra bitartekoa da; beraz, giroko airearen tenperaturaren tarte ideala gizaki batenaren antzekoa da, 18 ºC-tik 24 ºC-ra bitartekoa. 32 ºC-tik gorako giro-tenperatura konstanteak hipertermiarekin eta heriotzarekin lotu dira, batez ere haurdun dauden akurien artean. Kuiak ez dira ondo egokitzen haizea edo aire-korronteak maiz izaten dituzten giroetara.

Kuiek bizirik irauteko sena mina eta gaixotasunak ezkutatzeko joera izaten dute, eta, askotan, osasun-arazoak ez dira nabariak izaten egoera bat larria izan arte edo etapa aurreratuetan egon arte. Gaixotasunaren tratamendua zailagoa egiten da akuriek antibiotiko gehienei, penizilinari barne, duten sentsibilitate handiagatik. Antibiotiko horiek hesteetako flora hiltzen dute, eta beherakoa eta, kasu batzuetan, heriotza eragiten dituzte.

Beste animalia-arraza batzuetatik oinordetzan hartutako gaixotasun genetikoen antzera (adibidez, txakurren aldaka-displasia), akurien artean ere anomalia genetiko batzuen berri eman da. Oro har, akuri abisinioen ruano kolorea (ile zuria beste kolore batzuekin nahastuta) begietako nahasmenduekin eta digestio-sistemako arazoekin lotzen da[15]

Arrazak

Akuiak arrazen arabera sailkatzen dira ezaugarri fisikoen arabera, hala nola ilearen kolorea eta luzera edo animaliaren tamaina. Ilajeari dagokionez, 11 tonalitate bereizten dira (beltza, txokolate, urdina, gorria, urrezkoa, safrana, beige, krema, limoia, lila eta zuria), eta kolore bakarrekoak edo kolore bat baino gehiagoko patroiak izan ditzakete.

Ilearen luzerari dagokionez, kobaiak honela bereizten dira:

Ile motzeko akuriak

Ile motzeko hainbat kui-arraza daude. Ezagunenak dira eta hasiberrientzat dira, errazago zaintzen baitira.

Ile luzeko akuria

Ile luzeko kui-arraza asko daude. Oro har, ile motzekoak baino kontu handiagoz ibili behar da, ilea sarritan eskuilatu behar baita, normalean egunero. Horrez gain, komeni da jakitea kobaiak ezin direla urez bainatu; garbitzeko, komeni da xanpu-lehor batekin garbitzea. Gainera, arraza hauek ez dute beroa ondo jasaten, eta, beraz, ilea moztea gomendatzen da, animaliarentzat deserosoa izaten hasten denean.

Ile gabeko akuriak

Kui mota honen 2 arraza daude:

Bitxikeria gisa, Skinny kui bat eta Baldwin kui bat gurutzatzen badira, ondorengoek ilea izango dute eta espezie bakoitzaren burusoiltze-gene bana izango dute.

Erabilera ikerketan

Akuri bat laborategi batean

Animalia hau ikerketarako XVII. mendean[17] erabiltzen hazi zen, eta esperimentaziorako animalia garrantzitsua izan zen Louis Pasteur, Émile Roux eta Robert Koch-en gaixotasunaren teoria mikrobiarraren garapenean[17]. Ibilbide espazialean ere erabili dira, eta SESBek Sputnik 9 bidaian erabili zituen.[18]

Akuiak laborategian maiz erabiltzen ziren animaliak izaten jarraitu ziren XX. mendera arte, baina gaur egun ez daude hain zabalduta, arratoiekin eta saguekin ordezkatu baitira[19]. Iraganean txertoak eta antibiralak ikertzeko erabili ziren, baita erreakzio anafilaktikoak tratatzeko baliagarriak ziren antigorputzak ekoizteko ere; gutxiago erabili izan dira farmakologia eta erradiazioa ikertzeko[20]. Era berean, asko erabili dira gaixotasun infekziosoak ikertzerako orduan baita hauek diagnostikatzeko ere, hala nola bruzelosia, Chagas-gaixotasuna edo kolera[20]. Gizakiekin gertatzen den bezala, ezin dutenez beren C bitamina sintetizatu, beraz, asko erabili dira eskorbutoa ikertzeko[21][22].

Ikerketan gehien erabiltzen diren arrazei dagokienez, ez dira akui hautatuak izaten, eta sarritan kui amerikarra erabiltzen da[23]. Hautatutako arrazak ez dira hain ohikoak, eta immunologiaren arloko ikerketarako erabili ohi dira.

Ilerik gabeko arrazak 1980tik ari dira erabiltzen ikerketan, batez ere azterketa dermatolotikoetarako.[24]

Erreferentziak

  1. ↑ Leonard, Jonathan Norton. (1970). Recipes, Latin American cooking. Time-Life International.
  2. ↑ a b Morales, Edmundo. (1995). El conejillo de Indias: curación, comida y ritual en los Andes. University of Arizona Press ISBN 978-0-8165-1558-5..
  3. ↑ .
  4. ↑ Berrin, Katherine & Larco Museum. The Spirit of Ancient Peru: Treasures from the Museo Arqueológico Rafael Larco Herrera. New York: Thames & Hudson, 1997
  5. ↑ Nowak, Ronald M.. (1999). Walker's Mammals of the World. Baltimore ISBN 978-0-8018-5789-8..
  6. ↑ The Concepts of human evolution; the proceedings of a symposium organized jointly by the Anatomical Society of Great Britain and Ireland and the Zoological Society of London on 9 and 10 November, 1972. [London] Published for the Zoological Society of London by Academic Press.
  7. ↑ a b c Vanderlip, Sharon. (2003). The Guinea Pig Handbook. Barron's ISBN 978-0-7641-2288-0..
  8. ↑ .
  9. ↑ a b c La biología del conejillo de indias. Academic Press ISBN 978-0-12-730050-4..
  10. ↑ Terril, Lizabeth A.; Clemons, Donna J. (1998). CRC Press, ed. The Laboratory Guinea Pig. ISBN 978-0-8493- 2564-9.
  11. ↑ Harkness, John E.; Wagner, Joseph E. (1995). The Biology and Medicine of Rabbits and Rodents. Williams & Wilkins. pp. 30-39. ISBN 978-0-683-03919-1.
  12. ↑ Terril, Lizabeth A.; Clemons, Donna J. (1998). CRC Press, ed. The Laboratory Guinea Pig. ISBN 978-0-8493- 2564-9.
  13. ↑ a b c d Guinea Piglopaedia: A complete Guide to Guinea Pig Care. .
  14. ↑ Guney, P. The Proper Care of Guinea Pigs. .
  15. ↑ a b c d e Richardson, VCG. (2000). Enfermedades de los conejillos de indias domésticos. Blackwell ISBN 978-0-632-05209-7..
  16. ↑ Mahoney, M. (2010). Mini Encyclopedia of Guinea Pigs Breeds and Care. .
  17. ↑ a b Anita, Guerrini. (2003). Experimenting with Humans and Animals. John Hopkins ISBN 978-0-8018-7196-2..
  18. ↑ Gray, Tara. (1998). A Brief History of Animals in Space. .
  19. ↑ Gad, Shayne C. (2007). Animal Models in Toxicology. Taylor and Fancis ISBN 978-0-8247-5407-5..
  20. ↑ a b Reid, Mary Elisabeth. (1958). The Guinea Pig in Research. Human Factors Research Bureau. .
  21. ↑ Norum KR, Grav HJ; Grav (June 2002). "[Axel Holst and Theodor Frolich—pioneers in the combat of scurvy]". Tidsskr. Nor. Laegeforen. 122 (17): 1686–7. PMID 12555613.
  22. ↑ Story of Vitamin C's chemical discovery. Accessed January 21, 2010. Profiles.nlm.nih.gov (1965-08-30). Retrieved on 2011-06-28
  23. ↑ Terril, Lizabeth A.; Clemons, Donna J. (1998). The Laboratory Guinea Pig. CRC Press. ISBN 978-0-8493-2564-9.
  24. ↑ Banks, Ron (1989-02-17). "The Guinea Pig: Biology, Care, Identification, Nomenclature, Breeding, and Genetics". USAMRIID Seminar Series. Retrieved 2007-05-23.

Kanpo estekak

Kategoriak