Toki Pona | ||
awtor | Sonja Elen Kisa | |
lěto | 2001 | |
powědarje | wěcej ako 3.100 (2016) | |
znamjenja a klasifikacija | ||
---|---|---|
wósebnosći | Planowa rěc z jano 123 bazowymi słowami[1] | |
klasifikacija |
| |
pismiki | łatyński alfabet | |
rěcne kody | ||
ISO 639-1: |
- | |
ISO 639-2: |
art (wósebne konstruěrowane rěcy) | |
ISO 639-3 (SIL): |
tok | |
Toki Pona („dobra rěc“) jo planowa rěc. Jeje mě źo wót pidginskego słowa toki (wót engelskego talk „powědaś“) a esperantorěcnego adjektiwa bona („dobry“).
Toś tu planowu rěc jo Kanadijaŕka Sonja Lang wuźěłała. Toki Pona jo była wót njeje w lěśe 2001 prědny raz online wózjawjona. Pó jeje woblicenju jo tuchylu swětodaloko nanejmjenjej 100 běžnych rěcnikow.[2][3]
Licby w Toki Pona su ekstremowy dopokaz za minimalistiski koncept toś teje planoweje rěcy. Howacej ako se by snaź wócakowaś mógł, njeeksistěruju žedne licbniki wót jadnogo až źaseś, na kótarychž pótom ceły licbnikowy system natwari. Jo se wědobnje togo wóstajał, aby wužyśe wětšych licbnikow póśěžyło, aby we mysli taoizma k jadnoremu wašnju myslenja se wrośał. Nagromadu eksistěruju - jolic se teke nulu źiwa – jano styri licbniki: 0, 1, 2 a 5.
Cyfra | Licbnik w Toki Pona | Nimski | Dolnoserbski |
---|---|---|---|
0 | ala | nichts | nic |
1 | wan | eins | jaden |
2 | tu | zwei | dwa |
3 | tu wan | zwei eins | dwa jaden |
4 | tu tu | zwei zwei | dwa dwa |
5 | luka | fünf | pěś |
6 | luka wan | fünf eins | pěś jaden |
7 | luka tu | fünf zwei | pěś dwa |
8 | luka tu wan | fünf zwei eins | pěś dwa jaden |
9 | luka tu tu | fünf zwei zwei | pěś dwa dwa |
10 | luka luka | fünf fünf | pěś pěś |
Wětše licbniki su hyšći komplikowano twarjobne, tak až se za cas rozgronje rady togo wóstaju. Na pś. licbnik 17 se groni „luka luka luka tu“ (= pěś pěś pěś dwa). „luka“ jo pśipódla gronjone teke słowo za ruku.
Lang oficialnje wužywa pismiki łatyńskego alfabeta aby rěc reprezentěrowała,[4] z gódnosćami kótarež se reprezentěruju w IPA: p, t, k, s, m, n, l, j, w, a, e, i, o, a u. (To groni, j klincy ako engelski y, a wokale su ako w Špańšćinje.)
Wjelike pismiki se jano wužywaju za wósobowe a městne mjenja (glědaj dołojce), nic za prědne słowo sady. To groni, wóni markěruju cuze słowa, nigdy 120 Toki Pona korjenjow.[5]
Małko entuziastow su druge pisma za wužyśe w Toki Pona adaptěrowali: Korejański hangul[6], Tengwar[7], a sajźbu logogramow wzatu z Unicode, a originalna abugida.
Alfabet wót Toki Pona jo na 14 pismikow wobgranicowany. Eksistěrujo pěś wokalow a, e, i, o a u a źewjeś konsonantow j, k, l, m, n, p, s, t a w. Prědna złožka słowa se pśizukujo;[8] nazukowym wokalom se móžo opcionalnje glotalny kluzil zachopinaś.[9] Njeeksistěruju diftongi abo dłujke wokale, daniž konsonantowe kupki, daniž ton.
Konsonanty | Labial | Coronal | Dorsalny |
---|---|---|---|
Nazal | m | n | |
Kluzil | p | t | k |
Frikatiwny | s | ||
Aproksimant | w | l | j |
Pódla wugronjenja pismikow resp. słowow jo jadnore pšawidło:
Formowanje złožkow wót Tokipona jo pódobne japańšćinje. Złožki se zestaja pśecej z jadnym konsonantom a jadnym wokalom, z wuwześim prědneje złožki słowa, kótaraž móžo teke jano z jadnogo wokala zestajiś, a slědneje, na kótaryž se pśidatnje n powjesyś móžo. Pśikład: „o“ (ho), „ala“ (nic, nje-), „ken“ (móc), „kule“ (barwa). Tu wše móžne złožki:
Złožki | Pśispomnjeśa | ||||
---|---|---|---|---|---|
a | e | i | o | u | Złožka 'u' móžo kulowata abo njekulowata byś. |
ka | ke | ki | ko | ku | |
sa | se | si | so | su | |
ta | te | to | tu | Złožka 'ti' by z 'si' zaměnjowaś mógła. | |
na | ne | ni | no | nu | |
pa | pe | pi | po | pu | |
ma | me | mi | mo | mu | |
ja | jo | jo | ju | Złožka 'ji' se wugibujo dla pódobnosći k 'i'. | |
la | le | li | lo | lu | |
wa | we | wi | Złožce 'wu' a 'wo' felujotej dla jeju pódobnosćowu k 'u' a 'o'. | ||
n | Na kóńcu złožki. |
Analyza tekstow z 10.000 pismikami w Toki Pona slědujuce proporcije za fonemy wót Toki Pona pśinjaso:
0.172 a 0.148 i 0.116 n 0.102 l 0.077 o 0.074 e 0.051 k 0.046 t 0.044 m 0.041 s 0.037 p 0.032 u 0.030 j 0.028 w
Nazal na kóńcu złožki se móžo ako někaki nazalny konsonant wugranja, lěcrownož jo normalnje, asimilěrowaś na slědujucy konsonant. To groni, typiski se stanjo ako [n] pśed /t/ abo /s/, ako [m] pśed /p/, ako [ŋ] pśed /k/, a ako [ɲ] pśed /j/.
Jeje małkego fonemowego inwentara dla - Toki Pona dowóli wjele alofoniskich wariacijow. Na pś., /p t k/ se móžo wugranjaś ako [b d ɡ] ale teke ako [p t k], /s/ ako [z] abo [ʃ] ale teke ako [s], /l/ ako [ɾ] ale teke ako [l], a wokale mógu byś pak dłujke abo krotke.[5] Pak jeje zukowy inwentar pak phonotactics (patterns móžnych zukowych kombinacijow) se mógu namakaś w majoriśe cłowjekowych rěcow. Na pś., */ji, wu, wo/ teke su njemóžne w Korejańšćinje, kótarež jo pśigódne jolic se pišo Toki Pona w Hangulu, kótaryž njebu žedne wašnje měł, pisaś take złožki (glědaj dołojce).
Typologiski Tokipona jo izolěrujuca rěc (pó jadnom morfemje w jadnom słowje). Jeje stawny słowoslěd jo subjekt-werb-objekt. Role wšakich słowow w saźe se rozeznawa pśez sadowóźělowy źělak „la“ (kótaryž kóńcy adwerbowy komplement), „li“ (źěla subjekt wót werba), a „e“ (akuzatiwna prepozicija). Modificěrujucy (adwerby a adjektiwy) slěduju modificěrowanemu słowu, mimo adwerbialnych pódsadow, kótarež stoje pśed modificěrowaneju głowneju sadu, rozdźělone wót jeje pśez „la“.
Nejmjeńše słowa se wužywaju we wšakich rolach, kaž werb, substantiw, adjektiw. Samo prepozicija ma teke werbowe a/abo substantiwowe wužyśa, na pś. „tawa“ = „k“ abo „hyś“.
Bazowe jadnotne pronomeny su „mi, sina, ona, ni“ = „ja, ty, wón/wóna/wóno, ten/to“. Druge pronomeny se formuju pśez pśidaśe wót „mute“ (= „wjele“), toś „mi mute“ = „my“, „sina mute“ = „wy“, atd. Słowo „jan“ (= „cłowjek, wósoba“) teke móžo rolu měś kaž njedefiněrowany pronomen kaž esperantorěcne słowo „oni“, a „ijo“ („wěc“) kaž esperantorěcne słowo „io“ (serbski „něco“).
Jolic se pronomen „mi“ abo „sina“ ako subjekt sady wužywa, pótom se partikla „li“ njewužywa, aby subjekt wót predikata źělił.
Toki Pona wujźo z zakładnym słowoskładom wót jano 123 słowow[1]. Toś te słowa su mimo togo hyšći zwětšego wjelgin krotke źaržane, a póchadaju pśedewšym ze slědujucych rěcow:
W Toki Pona se wjele zestajanych syntagmow wužywaju, dokulaž wopšawdna kompozicija njeeksistěrujo.
Słowa za źěle śěła su (Glědaj, až słowa bźez nožki stoje we wšych žrědłach.):
Dobru lisćinu móžoš w nimskorěcnem kursu namakaś.[10] Jolic maš lubjej informacije z wobrazom, glědaj do zwobrazowanego kursa w engelšćinje.[12]
Rěc rozeznawa z pomocu bazowych słowow jano 5 barwow: „walo“ (běły), „pimeja“ (carny), „loje“ (cerwjeny), „laso“ (módry), „jelo“ (žołty). Druge barwy se mógu zwuraznjowaś pśez zestajane syntagmy (njeeksistěruju zestajane słowa), na pś. „laso jelo“ = „žołtomódry, zeleny“.[13]
Aby dwójobarwnu wěc pomjenjował, pótrjebujomy słowje „en“ a „pi“.
Toki Pona ma jano pěś bazowych licbnikow, kótarež pśecej pó pótrjefjonem substantiwje stoje. A to:[14]
Cłowjeki, kótarež se kśě pitśku dokładnjej zwuraznjaś, mógu teke dalše słowa, kaž na pś. „luka“ = „ruka“ ako licbniki wužywaś.[15] Mimo togo se mógu zestajane syntagmy za to wužywaś, na pś.
Mimo togo w toś tej šemje „mute“ wóznamjenja 20 a „ale“ 100. Na pś.
Za twórjenje ordinalnych licbnikow se słowo „nanpa“ wužywa.
Nowe słowa su hyšći małke: „pan“ = „trajdowy produkt (pšenica, rajs, rožka)“ (engelski cereal-grain product (wheat, rice, corn)).[2][3] Za „wiki“ něnto se móžo „esun“ wužywaś, kótarež póchada z Akanšćiny, wót słowa „edwamu“ [edʒum] = „na wikach“, z „dwa“ [dʒwa] = „wiki“.
Někotare słowa, kótarež se w starych tekstach jawje, su něnto zestarjone.[16] Słowo „iki“ (něnto „ona“ = „wón, wóna, wóno, wóni“) jo było drugemu słowu pśeliš pódobne, a to „ike“ = „zły“.
Tśi słowa „leko“ („blok, schód“), „kan“ („z“, něnto „poka“), a „pata“ („bratš, sotša“, něnto „jan sama“) buchu bźez nowych narownanjow wótwónoźone.
Swójske mjenja a druge cuzorěcne póžyconki pśecej su adjektiwy, nic samostatne słowa. Na pś. „jan Sonja“: pó słowje, „cłowjek Sonja“, (esperantorěcnje) „ulo Sonja“.
Wše słowa se konsekwentnje małko pišu, samo jolic wóni na zachopjeńku sady stoje. Jano pśi „njeoficielnych słowach“, kótarež słowoskładoju wót Toki Pona njewuskócyju, toś swójske mjenja wósobow, ale teke geografiske a cuzorěcne wóznamjenjenja, jo wjelike pisanje dowólone.
W Toki Pona eksistěruju kaž w dolnoserbšćinje słowne družyny substantiw, werb, adjektiw, adwerb, konjunkcija a prepozicija. Aby słowoskład pak weto małko źaržaś, se w Toki Pona slědujuce zrědowanje nałožuju:
Toki Pona | Nimski | Dolnoserbski |
---|---|---|
mi suli. | Ich bin groß. Ich war groß. Ich werde groß sein. Ich bin wichtig. Ich war wichtig. Ich werde wichtig sein. |
Som wjeliki. Som wjeliki był. Budu wjeliki byś. Som wažny. Som wažny był. Budu wažny byś. |
Jadnora sada se zestaj ze jadnogo subjekta a jadnogo werba abo adjektiwa, toś na pś. „mi awen.“ = „Ja cakam.“, ale teke „My cakamy.“ Aby pak teke wěcej komplikowane a kompleksowe sady za pśisłucharja abo cytarja rozymliwe był, buchu styri „pomocne słowa“ do sadow zawězowali. Pśez to jo móžno, subjekty, objekty, rozdźělne werby ale teke adjektiwy a adwerby mjaz sobu rozeznawaś:
Słowka „e“, „la“, „li“ a „pi“ žeden swójski wóznam njamaju. Wóni maju jano zajźowaś, až pśi kompleksowych sadach se njedorozměśa pódawaju. Dokulaž to jo njewšedne znamje planoweje rěcy Toki Pona, wužyśe toś tych styri „pomocnych słowow“ na zachopjeńku zawěsće pitśku zwucenja pótrěbne.
Za negaciju se partikla „ala“ wužywa.
Za pšašanja z wopšawdnym pšašańskim słowom se „seme“ wužywa. Wóno móžo „chto“ abo „co“ wóznamjenjowaś.
Ako tekstowy pśikład se tu Wóścenas w Toki Pona pokaza:
mama pi mi mute o,
sina lon sewi kon.
nimi sina o sewi en pona.
ma sina o kama.
jan o pali e wile sina en lon sewi kon en lon ma.
sina o pana lon tenpo suno ni e moku tawa mi.
o weka e pali ike mi, sama la mi weka e pali ike pi jan ante.
o pana ala e wile ike tawa mi.
o awen e mi weka tan ike.
ni li nasin.
Wětša lěpšyna wót Toki Pona jo krotki cas za wuknjenje. Pśez pšawidłowne zwucowanje jo móžno, Toki Pona južo pó jadnom mjasecu z jogo 118 zakładnymi wokablami a jogo gramatiskimi pšawidłami wobkněžyś.
Słowo | Toki pona | Pśepisowanje |
---|---|---|
alkohol | telo nasa | błudna wóda |
póstola | supa lape | spańska płonina |
pśijaśel | jan pona | dobra wósoba |
geologija | sona ma | zemska wěda |
źowćo | meli lili | małka žona |
wjasoły | pilin pona | derje cuśiwy |
gósćeńc, restaurant | tomo moku | jědny dom |
wucyś | pana e sona | wědu daś |
wuknuś | kama sona | wěźecy bywaś |
gdy? | tenpo seme | kótary cas? |
Njelěpšyna jo, až słowoskład wót Toki Pona źe za wšedne rozgrona zwětšego dosega, se za fachowe rozgrona pak skerjej mjenjej góźe, dokulaž se 118 zakładnych słowow pśi tom wjelgin spěšnje k dłujkim a pó źělach lubowólnym słownym kombinacijam nakopiju, kótarež se dla jich wěcejwoznamowosća lěbda k tomu wužywaś mógu, fachowje wutrjefnje a njemokato wopisowaś (mysl na zapśimjeśa kaž „dichtunga cylindrojskeje głowy“ a „nacionalny socializm“). Teke ceste, eksaktne wužyśe wót licbnikow wušej 20 se góźi z Toki Pona jano relatiwnje śěžko zwopšawdnjowaś, natśěgatego twórjenja dla. Pśi wužyśa toś teje planoweje rěcy se wobgranicujo pśi wjelikich licbach pak wědobnje a zekšěto na pśepisowanje „wjele“.
Mjazynarodowe pomocne rěcy
Basic English • Esperanto • Ido • Interlingua • Interlingue-Occidental • Lingua Franca Nova • Lojban • Mjazysłowjańšćina • Novial • Volapük
Logiske a filozofiske rěcy
láadan • loglan • lojban • ro • Toki Pona
Rěcy fiktiwnych swětow a luźi
Rěcy Srjejźozemje • Pódpołnocnosłowjańske rěcy
aurebesh • brithenig • enochianska • klingonšćina • nadsat • nowomowa • simska • Starsza Mowa • wenedyk • wysokoislandšćina
Rěcne gry
damin • louchébem • swinska łatyńska • verlan • socceranto