Camaligan
Banwaan
(2012)
Pinaghalean nin pangaran: "camalig" + an
Kanta: "Camaligan Kong Namomotan"
Tagboan: 13°37′15″N 123°09′56″E
Pamamahala
• Tipo	Sangguniang Bayan
• Alkalde	Diano SJ. Ibardaloza Jr.
• Bise Alkalde	Josefina N. Asor
• Deputado	Gabriel H. Bordado Jr.
• Konsehal	Rodelio D. Punzalan Jonathan A. Azutillo Shiela S. Aguid Rex B. Resuena Dionely J. Dematera Loretta A. Acabado Emmanuel K. Moll John Paul Q. Mendina
Hiwas
• Kabuuhan	468.8 ektarya ha (1.81 milya kuwadrado sq mi)
Elebasyon	4.0 metros m (13.1 piés ft)
Pinakahalangkaw na elebasyon	24 metros m (79 piés ft)
Pinakahababang elebasyon	−3 metros m (−10 piés ft)
Populasyon (2020)	25,036
Mga demonym	Camaligueño (lalaki) Camaligueña (babayi)

An Camaligan sarong ikaapat na klaseng banwaan sa Camarines Sur asin an pinakasadit na banwaan bako sana sa probinsya kundi sa enterong Rehiyong Bikol.^[1] Dukot sa sentro nin komersyo asin negosyo kan probinsya, an Syudad nin Naga. Nasa tersir distrito (3rd district)^[2] ini kan Camarines Sur asin igwang treseng (13) barangay na may duwang (2) sitio^[1].

Susog sa sensus kan Mayo 1, 2020, igwa ining populasyon na 25,036 na nag-eerok sa 5,353 na kaharongan.

Napapalibotan ini kan mga banwaan kan Gainza na namumugtak sa sur na parte, mantang sa norte kaini, yaon an munisipalidad kan Canaman asin sa sirangan nakasumpay an Syudad nin Naga. An Camaligan igwang tutal na sukol nin daga na 468.1370 ektarya o 4,681,370 metro kwadrado^[1]. An designadong zip code kaini iyo an 4401.

An Camaligan dating inaapod na Kinamaligan^[3], sarong pangaran na gikan sa gurang na tataramong Bikol na an mawot sabihon, lugar kun sain dakol nin camalig. An kamalig o camalig katampad kan Espanyol na tataramong "camarin", sarong suanoy na istruktura na igwang dakulang parte sa buhay kan mga tawong nakaistar sa banwaan kaidto huli ta bako sana ining istaran kundi sarayan man kan saindang mga baroto asin troso. Inaapod na “cortadores” o mantotroso an mga namamanwa kaidto. Sinda nagpuputol nin mga kahoy sa mga haraning bulod sa Siruma asin Tinambac na nagin nang hanapbuhay ninda. Gikan man sa mga napuputol nindang kahoy, naggigibo sinda nin mga baroto, huli ta an banwaan igwa man nin salog na kasumpay kan salog Bikol.

An mga barotong ini saindang sinasaray sa mga sadit na kubo o harong-harong. Dai naghaloy, nagdakol an arog kaining kubo asin inapod na man an lugar na “Kinamaligan.” Hasta sa pinalipot ini sa apod na "Camaligan." Sinasabi man na “Catagbacan” an pinakagurang na ngaran kan Camaligan^[4].

Antes na magin sarong banwaan, an Camaligan saro sanang "visita" hasta sa nagin barrio (barangay) kan Nueva Caceres (Syudad nin Naga ngonian). Kan Hunio 5, 1775, sinasabing nagpadara nin petisyon an mga nakaistar igdi kaidto sa mga Espanyol na opisyal kan simbahan na naglalaman nin kahagadan na matawan an lugar nin kura paroko. Pirmado ini kan mga suboot nagtindog na opisyales kan lugar na sina Andre Casa, Diego Lobao, Simeon de la Cruz, Manuel del Espiritu Santo, Fernando Valenzuela, Agustin del Espiritu Santo, Marcos David, Domingo Flores, Pedro Negre, Bartolome Rodriguez asin Valentine de los Santos.

Alagad an taon kan pagtugdas kan Camaligan komo banwaan asin suhay sa Syudad nin Naga, nagluluwas na duwa an petsa. Isinaysay ni D. Adolfo Puya y Ruiz, sa saiyang “Camarines Sur – Descripcion General De Està Provincia En Luzon” (Manila: 1887), na “Basado sa magkapira, itinugdas ini kan 1795 asin segun sa iba kan 1829” (idinakit gikan sa Espanyol, an original na tataramong ginamit). Sa isinurat ni Felix de Huerta, nakalaag na an Camaligan itinugdas asin nasuhay sa pagiging suyab kan Syudad nin Naga kan taong 1795 asin si Prayle Rafael de Benavente an inot na kura paroko kan banwaan. Harayo ining marhay sa isinurat ni Prayle Manuel Buzeta na an Camaligan itinugdas kan taong 1829. Alagad igwang nakuang papeles gikan sa Philippine National Archives na may petsang Nobyembre 25, 1800 na nagsasabing igwa na nin parokya sa Camaligan antes pa an taong 1800^[4]. Sa presente, 1795 an binibistong taon nin pagkatugdas kan banwaan asin an selebrasyon kan foundation anniversary kan Camaligan ginigibo tuyong Hunio 5.

Mientras kun an pag-uurulayan, iyo an pagigin gobyerno sibil kan banwaan durante kan panahon kan Amerikano, opisyal na inistabliser an banwaan sa paagi nin Acta Lehislatura kan 1902^[4].

Mientrastanto, sarong bagong dokumento an nakua kan 2021 sa Nasyunal na Librarya kan Filipinas na may titulong “History and Cultural Life of Camaligan” na sinurat nina Virginia N. Prado, Mercedes A. Naldoza, Guillerma Diez, Petronila Francisco asin Fermin A. Agomaa na may petsang Abril 22, 1953. Sinasabi igdi na antes masakop kan mga Espanyol an banwaan, inaapod na ini kan mga residentes na “Catagbacan” huli ta dakol nin pananom na “tagbac” o “tagbak” sa lugar kaidto alagad kan maka-abot an mga Espanyol, hinali ninda ini asin magkapira na sana an natada. Segun pa sa dokumento, an Canaman saro pang kadlagan asin pagputol nin kahoy an hanapbuhay kan mga tawo igdi, alagad nin huli ta mayo nin sarayan, an mga taga-Canaman nagtugdok nin mga “camalig” sa Camaligan. Kan maaraman kan mga prayle na dakol nin kahoy sa mga “camalig” sa Camaligan, ginamit ini para sa pagpatugdok kan simbahan. Basado pa igdi, 1840 itinugdas an banwaan kan Camaligan asin ibinugtak ni Obispo Gainza si Guillermo Tolosa komo inot na “capitan” kan banwaan. Kan 1869 itinugdok an presenteng simbahan kan Camaligan sa administrasyon ni Capitan Manuel Almonavar, suhay sa aram na petsa kan pagtugdas kan simbahan kan Camaligan. Kan 1901 nagin suyab an Camaligan kan Nueva Caceres. Kan 1906 naggibo an mga residentes kan banwaan nin petisyon sa pamamayo ni Don Mariano Nicomedes, laman an kahagadan na isuhay na an banwaan sa Syudad nin Naga. Kan 1907, naotob ini asin dagos nang nasuhay sa Syudad nin Naga an banwaan kan Camaligan asin nailihir na primerong “presidente” kan banwaan si Don Pedro Bustamante. Kan Hulyo 17, 1909 opisyal na inistabliser an Camaligan sa paagi kan Acta Lehislatura, asin ipinadara komo representante kan banwaan sa Provicial Board sina Telesforo Nobleza (Consejal Encargado), Mariano Nicomedes, Telesforo Prado, Petronilo Abias asin iba pa. Saibong kaini, idinuon kan dokumento na mayong kagtugdas an banwaan huli ta nagibo ini sa irarom nin Acta Lehislatura^[5].

An Camaligan an pinakasadit na munisipalidad sa enterong probinsya kan Camarines Sur asin Rehiyon kan Bikol sa sukol nin daga na 468.1370 ektarya o 4,681,370 metro kwadrado. Nababanga an banwaan sa treseng (13) barangay. Namumugtak duwang (2) metro hali sa Syudad nin Naga asin nasa lokasyong 13°36′ sagkod °38′ Norteng latitud and 123°08′ sagkod 123°11′ Sirangang longhitud. An Camaligan 0.09% sana kan kabilogan na sukol nin daga kan Camarines Sur asin 5.55% kun ikukumpara sa hiwas kan Syudad nin Naga. Kinakarkulong un tres (⅓) sana ini kan banwaan kan Gainza asin un dies (1/10) sana kan kagabsan na sukol kan Canaman^[1].

Nababanga an Camaligan sa treseng (13) barangay.^[6] An lambang barangay kompwesto nin mga zona. An barangay Dugcal asin Sua igwang mga sitio. Pitong (7) barangay an nasa población kan Camaligan. An barangay Dugcal an pinakadakulang barangay pag-abot sa hiwas nin daga sa sukol na 106.0669 ektarya mantang barangay Sto. Domingo an pinakasadit na may 4.3287 ektarang sukol nin daga.

Ginikanan kan mga ngaran kan barangay

Kadaklan kan mga barangay sa Camaligan, ipinangaran sa mga santo, alagad igwa nin apat (4) na dai isinunod sa saindang patron an pangaran kan saindang barangay:

Dugcal — An ngaran kan barangay Dugcal, hali sa Bikol na tataramong “sungkal,” na an buot sabihon, pagkalot kan mga orig gamit an nguso. Inapod kan mga residentes an lugar nin siring kaini huli sa mga orig kaidto na nagbabarasay-basay sa mga natad asin nagpaparasungkal nin mga daga^[9]. Sarong gurang hali sa lugar an nagsabi na ini na an ngaran kan barangay antes pa man ining maabot kan mga Espanyol^[10] alagad sinasabi man kan sarong parasurat na an barangay Dugcal dating inapod na “Doncal”^[4].

• Sitio Gogon — Kinua an ngaran kan sitio Gogon (Brgy. Dugcal) sa mga haralangkaw na duot na lakop sa lugar kaidto na kun apodon, mga "gogon."

Marupit — Gikan an ngaran kan barangay Marupit sa tataramon na “rupit” o basa-basa nin tubig. Segun sa mga residentes, arog kaini an inapod sa barangay huli ta an mga tawo na nagpapasiring kaidto sa lugar, nag-aabot na barasa. Lubog kaya sa tubig an mga agihan, madalnak asin gulping limawan^[11].

Tarosanan — Sabi kan mga gurang sa barangay Tarosanan, an ngaran kan lugar hali sa mga tataramong “tarosan na dalan,” sarong sadit na sulong na nagtatagos sa ‘Tarosanan na sadit' (Camaligan) asin ‘Tarusanan na dakula’ (Milaor). Inapod na “sadit” an Tarosanan kan Camaligan huli ta sadit daa an padi na nagtinir sa barangay kan panahon nin mga Espanyol mantang dakulang padi an nakadestino sa Tarusanan kan Milaor^[12].

Sua — Kan makaabot sa barangay Sua an mga Espanyol, narisa ninda na dakol nin mga puon nin sitro sa lugar arog kan suha, igwa man nin mga lukban, kalpe, kabugao asin iba pa. Huli igdi, napili kan residentes na apodon an lugar na Sua hali sa dominenteng prutas sa barangay na suha^[13].

• Sitio Tampac — Hali an ngaran na Tampac sa istorya kan sarong Espanyol na nagsakat sa puon nin sitro tangani na magguno nin bunga alagad naputol an sanga asin nahulog ini sa tambak nin prutas. Hinapot kan Espanyol an mga residente kun ano an nangyari asin an isinimbag kan mga ini, “Tambak.” Magpuon kaidto, inapod na an lugar na “Tambac” hasta sa nagin ining “Tampac.”^[13]

Saro sa treseng (13) barangay an sinalidahan gikan sa orihinal kaining ngaran. An barangay San Francisco na namumugtak sa balyo kan salog na bistado dati sa apod na "Basud."

Pagsisira, pag-oma, pag-ataman nin mga hayop asin pagnenegosyo an mayor na hanapbuhay sa Camaligan^[9].

• Pagsisira

Bako sanang natural na istaran kan man-iba-ibang hayop sa tubig siring kan barayong, kalpi, anrorogat asin bebe an dara kan salog sa Camaligan, hatod man kaini an hanapbuhay sa dakol na residentes kan banwaan. Kaidto, ini an panginot na pinagkukuanan nin dilensia orog na kan mga tawo gikan sa San Francisco asin Tarosanan na harani sa salog. Gulpi kaidto an mga naglaladop nin bebe, nagdadarakop nin ogama asin buyod asin dakol man an mga "paralaya" o parasira na naggagamit nin silo. Alagad ngonian, nanonotaran na kadikit na sana an mga nagsisira sa Camaligan.

Makukua man sa Brgy. San Roque an sapulong ektaryang fishpond and hatchery site na nagpoprodusir nin kinakarkulong 32 toneladang Pangasius asin 12 toneladang Hito kada taon.

• Agrikultura

Dakulang porsyon kan banwaan an naka-asa sa agrikultura. Kinakarkulong 175 ektarya kan tutal na sukol kan daga kan Camaligan an natatanoman nin mga paroy. Hasta sa presente, pag-ooma an panginot na industriya sa Camaligan orog na sa Sua, Dugcal, Marupit, San Francisco asin Tarosanan. Igwa man sa mga lugar na ini an nag-aataman nin mga hayop arog kan orig, manok asin pato.

• Negosyo

Kun mayo sa agrikultura, pagnenegosyo an ikinabubuhay kan iba. Dakul an mga nagtitienda sa Syudad nin Naga. Lakop man an mga tindahan asin iba pang negosyo sa gabos barangay kan Camaligan orog na sa mga barangay na nasa sentro kan banwaan. Bistado man an banwaan huli sa manlain-lain na produktong gibo kan mga Camaligueño. Pira sa mga ini iyo an maraging na chicharon asin mahamis na mga dulsi^[18] kan Dugcal, "patadyong"^[11] kan mga parahabi kan Marupit, magutang pinagat kan San Roque asin an pusog na samod kan San Jose-San Pablo.

Apwera sa pagsisira asin pag-oma, bisto man an mga taga-Camaligan sa pagbilog nin negosyo asin paggibo nin sadiring mga produkto na dinadara sa mga pagtaraid lugar orog na sa Syudad nin Naga. ^[18]

• Chicharon - duwang klase nin chicharon an ginigibo sa banwaan: an chicharon na kublit nin orig asin an squash flour chicharon, dakol nin mga paragibo kaini sa Brgy. Dugcal
• Dulsi - manlain-lain na dulsi an ginigibo sa Camaligan siring nin conserva, bukayo, dilimon, adong asin iba pa
• Kutsinta - igwa man nin mga nagluluto nin kutsinta sa Camaligan na inilalako sa banwaan tuyong aga
• Kakanin - huli ta napapalibotan nin mga kaumahan, dakol man nin mga kakanin sa banwaan arog kan ibos, balisuso, sinuman asin biniribid na gibo sa bagas na polotan
• Pinangat - orgulyo kan banwaan an masiram na pinangat kan mga taga-Camaligan na siksik sa laman asin pano nin guta
• Samod - makukua sa Brgy. San Jose an gulping mga paragibo nin samod sa Camaligan na sainda man itinitienda sa banwaan asin mga pagtaraid lugar

• Carpina (Dakulang Sira)

Itinugdok ini kan taong 2003 asin an taas kaini an nagsirbing barangay hall kan barangay San Francisco kaidtong dai pa naitutugdok an presente nindang barangay hall. Huli sa kakaiba kaining desenyo na pormang sirang carpa, nagin man ining atraksyon sa banwaan.

Nakatindog ini sa gilid kan salog Bikol. Nakalaag sa kataid kaini an sadit na daungan nin baroto huli ta kan dai pa nahahaman an Camaligan hanging footbrigde, baroto an panginot na paagi tangani na makabalyo sa salog Bikol asin makapasiring sa Poblacion kan Camaligan an mga residente gikan sa saibong na mga barangay kan banwaan (Barangay San Francisco asin Tarosanan).

• Camaligan River Park

An Camaligan River Park an solamenteng parke sa Camaligan na yaon sa gilid kan salog Bikol na sakop kan barangay Sto. Domingo asin San Jose-San Pablo. Iyo ini an pinakamadaling maabot na parke sa luwas kan Syudad nin Naga. Inot ining binukasan kan Hunio 2014 komo Camaligan River Cruise Park asin pinaurog pang pakarhay puon kan 2016 asin sa presente, padagos an konstruksyon kan Phase 9 kaini.

Pinagsarong proyekto ini kan Department of Tourism Region V asin kan LGU Camaligan, Camarines Sur sa irarom kan Bottom-up Budgeting Program kan taong 2015. Kan 2014^[19], plano ining gibohong daungan sana kan Camaligan River Cruise o M/B Camaligan kun kaya inot ining inapod na Camaligan River Cruise Park.

• M/B Camaligan (Motor Boat Camaligan)

Opisyal na binuksan kan Pebrero 2019^[20] asin nagbabaybay sa salog Bikol na sakop kan banwaan, nag-oopresir nin masisiram na kakanon sakto sa makagirabong pagsunop kan saldang pagkahapon kasabay kan garo nagbabarayling mga gamgam.

Naraot ini kan Nobyembre 1, 2020 huli sa paglamasa kan Super Typhoon Rolly alagad makalihis an labi sarong taon, liwat na nagbalik an operasyon kan M/B Camaligan kan Nobyembre 27, 2021^[21].

• Camaligan Hanging Footbridge

Saro ining tulay na may labang 50 metro asin nagkokonektar sa Poblacion kan Camaligan asin barangay San Francisco na nasa balyo kan salog Bikol^[22].

Nagtatao nin dakulang benipisyo sa mga resedentes kan barangay San Francisco asin Tarosanan na dating nagbabalyo o "nagdadakit” sa salog Bikol gamit an sarong sadit na baroto kaidtong dai pa nahahaman an hanging footbrigde para makapasiring sa eskwelahang pansekondarya kan Camaligan na Camaligan National High School o sa Syudad nin Naga kun sain yaon an kadaklan nindang hanapbuhay.

Parte ini kan Phase V kan Camaligan Wharf and Boulevard Improvement Project na tinagamahan nin Php 5.5 million.

Saro man ini sa mga nadanyaran kan pag-agi kan Super Typhoon Rolly sa Kabikulan. Pirang bulan ining dai naagihan alagad liwat na binuksan kan Marso 8, 2021^[21].

• Lumang Katolikong Kampo Santo (lokasyon kan Sto. Domingo Chapel ngonian)

An hermita kan Sto. Domingo sarong kapilya na namumugtak sa dating campo santo o lubungan kan Camaligan. Sentro man ini nin arkeolohika sa lugar huli ta dakol igdi an nakakalot na mga kuron na gamit dati komo laganan nin gadan o burial jars, porcelana asin mga tulang nin tawo asin hayop. Mahihiling sa atubangan kaini an arko kan dating sementeryo na gibo sa largo na ipinatugdok kan panahon pa kan mga Espanyol.

• Barangay Hall in the Sky

Ini an barangay hall kan San Marcos, Camaligan na itinugdok kan taong 2001. Nagin bantog sa publiko huli kan makabago kaining desenyo. Garo ini tore na nakatindog sa taas kan tinampo na may tamang langkaw tangani na maka-agi an mga behikulo.

• 
  Camaligan River Park
• 
  Camaligan Hanging Bridge
• 
  An simbahan katoliko kan banwaan
• 
  Laog kan simbahan
• 
  Altar
• 
  Gilid kan simbahan
• 
  Gilid kan simbahan
• 
  Patio
• 
  Sitsaron nin Camaligan

Sentro man an banwaan nin arkeolohiya huli sa mga nadudukayang suanoy na mga kagamitan asin tulang nin mga tawo na pigtutubudang nabuhay bago pa an panahon nin mga Espanyol. Hasta sa presente, padagos na nakakakua nin mga lumang kuron asin mga tulang sa banwaan.

Kan 2016, sarong grupo nin mga arkeolohiko asin mga estudyante gikan sa Unibersidad kan California, Los Angeles (UCLA), Unibersidad kan Filipinas (UP) asin mga representante kan Nasyunal na Museo kan Filipinas an nagpasiring sa Camaligan kun sain nakakua sinda nin mga tulang nin tawo asin tiripak na parte nin kuron sa lumang campo santo kan Camaligan sa Brgy. Sto. Domingo. An grupo nagbisita sana kuta sa banwaan para mapag-adalan an mga lumang bagting kan Parokya ni San Antonio de Padua alagad kan magkakan sinda sa sarong kinalasan sa población (atubangan kaini an lumang sementeryo), saindang narisa an mga tulang asin kuron sa mga kalot harani sa lugar kun sain nagkakaigwa kaidto nin konstruksyon nin tinampo. Pinapundo ngona nin kadikit na panahon an nasambit na konstruksyon tangani na mapag-adalan an mga nakuang tulang asin iba pang suanoy na gamit. An mga tulang nin tawo na nakalot, binendicionan ni Reb. Pdr. Abundio "Nono" Nopre Jr., Kura Paroko durante kan taong idto, antes na darhon an mga ini kan grupo sa Manila para sa hararumang pag-aadal. Sa pag-aadal nagluwas na an mga nakuang tulang, tulang kan dai mababa sa kinseng (15) tawo. An mga ini nakalaag sa mga kuron o burial jars na nakua man sa lugar. Apwera igdi, igwa man nin mga tulang nin pagi, orig asin usa na posibleng saindang kakanon^[23].

Huli kaini, kan taon man na idto duwang Bikolanong arkeologo na sina Dr. Stephen Acabado asin Dr. Zandro Villanueva an nanginotan sa sarong proyekto na inapod na “Bicol Archeological Project.” Obheto kaini na makakua nin bastanteng mga ebidensya tangani na mapag-adalan an buhay asin kultura kan mga suanoy na tawo sa banwaan katuwang an Arkidiyosesis kan Caceres asin lokal na gobierno^[24]. Taong 2018 liwat na nagbalik an grupo para sa ikaduwang kabtang kan proyekto kun sain dakol man giraray na mga bingkay, kuron, tulang nin tawo asin hayop an nakalot^[25]. Kan 2022, nagkaigwa liwat nin mga patrabaho sa kaparehong barangay asin gulping mga tulang asin lumang kagamitan an nakua. Kan Enero 2023, siring man kaini an mga nakalot harani sa plaza kan banwaan^[26].

• Kamalig Festival

An Kamalig Festival ginaganap puon Hunio 5 hasta Hunio 13 sa pagselebrar kan foundation anniversary kan banwaan asin pista ni San Antonio de Padua, paton kan Camaligan (Poblacion).

Saro sa pinakainaabangan durante kan aktibidad iyo an Kamalig Festival Dance competition na binabalihan kan mga jovenes gikan sa manlalain-lain na barangay kan Camaligan kun sain nagpapatiribayan an mga ini sa pagbayle sa dalan asin entablado.

Parte man kan festival na ini an kompetisyon kan mga barangay sa paggibo nin mga kamalig. Nabilog an siring kaining kompetisyon huli kan sinasabing pinagpunan kan ngaran na Camaligan, an mga kamalig. Nagigibo an lambang barangay nin kamalig na nilalagan ninda nin mga dekorasyon asin mga produktong gibo kan kada barangay.

• Kinamaligang Pasko

Makolor an selebrasyon nin Kapaskuhan sa Camaligan. Gulpi nin mga aktibidad sa banwaan tuyong paaboton an Pasko. Saro igdi an kompetisyon sa paggibo nin darakulang parol asin belen asin pagarayunan nin disenyo kan lambang barangay kan Camaligan. Pano man nin mga pailaw an atubangan kan munisipyo asin an Camaligan River Park. Pirang aldaw antes an Pasko nagtitiripon an mga barangay para sa inaapod na "Barangay Night" kun sain binibisto an mga nanggana sa kompetisyon nin dekorasyon. Sa mga naka-aging taon, isinasabay man igdi an chorale group competion na binabalihan nin mga estudyante gikan sa mga elementary school sa Camaligan.

Nagkakaigwa man nin pagkakataon an mga negosyo sa banwaan na maipabisto asin maipabakal an saindang mga produkto sa "Christmas Bazaar" sa Camaligan River Park.

An mga tawo sa banwaan orog na an mga gurang, dakol nin mga pagtubod na sinusunod sa pang-aroaldaw na pagbuhay. Hinihiling ninda ini komo giya tangani na makalikay sa mga maraot na sirkonstansia. An minasunod, lista kan mga pagtubod asin gawi kan mga taga-Camaligan na namana pa sa mga henerasyong nag-agi.

• Pagiilusyon

Sa mga nag-aging dekada, ipinapahiling kan mga lalaki na namomoot sa sarong babayi an saiyang namamati sa paagi nin pagkanta nin kundiman sa daragang buot ilusyunan tuyong banggi sa laog nin halabang panahon. Kun mag-uyon na an mga magurang kan babayi saka pa sana iimbiratan an lalaki sa harong kan iniilusyunan alagad an ama o ina nguna kan babayi an aatubangon kan lalaki huli ta an mga ini man an madesisyon kun pasado o dai an nagiilusyon.

An inot na paghampangan kan daraga asin solterong nagiilusyunan kaiba an saindang mga magurang, iyo an inaapod na “presentar” kun sain hinahagad kan lalaki an kamot kan babayi para sa pagpapakasal. Pakalihis kaini, saro liwat na aratubangan an gigibuhon, alagad sa pagkakataong ini, yaon na an mga parientes kan babayi asin kaipuhan na magpreparar nin handa an pamilya kan lalaki. Ini an inaapod na “palakaw” o pag-andam kan parehong lado sa kasal, pag-urulay kun nuarin gigibuhon an seremonya asin kantidad na gagastuson.

Pagkapos kan mga ini, pwede nang magbisita sa harong kan daraga an lalaki maski anong oras, alagad ipinapangalad man giraray na mag-ulay an duwa. Ini man an panahon na kinakaipuhang magsirbi kan lalaki sa harong kan babayi antes an saindang kasal.

• Kasal

Senyal nin pagsasaroan kan sarong babayi asin lalaki an pagpapakasal kaya dakula an importansya kaini sa mga mag-agom sa banwaan. An seremonya nin kasal haloy na pinag-aandaman kan mapakasal asin kan saindang mga pamilya. Mayorya kan mga mag-agom sa Camaligan, kasal sa Katolikong simbahan. Tolong (3) semana bago an kasal inaanunsyo ini kan simbahan o an "tawag" antes magpuon an mga Misa. Sa panahong ini, bawal na magparalakaw o lakwatsa an kakasalon ta tibaad makasabat sinda nin mga aksidente. Apwera kaini dakol pang mga gawi an tinutubodang dapat likayan o dapat gibuhon para magin magayon an iribahan kan mag-agom.

Pira sa mga ini iyo an minasunod:

• Dai dapat maghilingan an ikakasal antes an seremonya.
• Kun durante kan kasal natumakan kan lalaki an bitis kan babayi, sinasabing siya an madominar sa saindang pagsasaroan.
• Pag-abot sa harong kan bagong kasal, kaipuhan sindang pakakanon nin mahamis asin pauranan nin mga burak para sa magayon na pag-iribahan.
• Dai pwedeng magsabay sa pagkakan kan bagong kasal an siisay man na balo.

Pakalihis na magkakan, an bagong mag-agom mabayle nin “pantomina” sabay sa musikang Bikolnon. Mantang nagbabayle, iyo man an paglaag o pagtadik nin mga kwartang papel sa bado kan bagong kasal kan saindang mga magurang, parientes, ninong, ninang asin bisita. An kantidad na makukua igdi, iintriga gabos kan lalaki sa babayi.

• Pagpatugdok nin Harong

Sabay sa pagpuon nin pag-iribahan kan mag-agom na bagong kasal an pagpatindog nin sadiring harong. Lakop sa banwaan an pagtubod na sa pagpagibo nin harong, mas marhay na an pintuan nakaatubang sa sirangan. Napundar an siring na pagtubod huli ta an saldang nasirang sa direksyong ini asin minasimbolo nin kauswagan asin kaogmahan. Madara man suboot nin swerte an sikretong paglaag nin mga barya sa kalot kun sain itutugdok an mga poste kan harong. Kun mahaman na an harong, bago istaran, kinakaipuhan na igwa na ini nin mga panginot na gamit, rekado sa pagluto, tubig asin bagas. Alagad dai tulos matinir igdi an mag-agom huli ta sarong banggi nguna dapat na turugan an harong nin gurang na mag-agom (pwedeng mga magurang kan babayi o kan lalaki).

• Pangaki

Sa pagbabados kan mga babayi, minaabot an panahon na ini mangigidam, kun sain an bados nakakamati nin malain asin naghahanap nin mga kakanon na masakit makua. Sinasabi pa na an pinangidaman kan bados, may epekto sa lawas o personalidad kan umboy na saiyang iminundag. An kambal na magtugang, pigtutubodang huli sa pagkakan kan ina nin kambal na prutas durante kan saiyang pagbabados. Nasa ibaba an iba pang mga gawi na tinutubudang dapat likayan kan bados asin saiyang agom para sa salbadong pangaki:

• Maindata sa bados na magtukaw o tindog sa may pintuan kan harong.
• Bawal magbuno nin hayop an agom kan sarong bados.
• Dai pwede an siisay man na magtanaw o magtinir sana sa may pintuan kan harong kan sarong bados na ina.
• Nungkang magrani, maghiling o magkapot nin gadan an agom kan sarong babaying bados.
• Dai pwedeng magkalot an sarong lalaki na bados an agom.
• Dapat na ibitaran an pagtindog komo ninang kan sarong bados asin dai man pwedeng magninong an saiyang agom na lalaki.

Sa mga nakalihis na panahon igwa sa Camaligan nin mga nangangaki sa paagi kan mga partera o parapaaki sa hilot alagad ngonian, dagos na ining ipinapangalad. Pagkatapos na mangaki, sapulong (10) aldaw an dapat na halaton kan ina bago magkarigos kasabay an umboy na kinakarigos sa tubig na may limonsito.

• Bunyag

Kaidto na solo sana an parokya sa laog kan banwaan, digdi binubunyagan an mga umboy komo tanda na sinda saro nang ganap na Katoliko. Antes an seremonya kan bunyag, naghahanap an mga magurang kan bubunyagan nin mga ninong asin ninang na matindog komo ikaduwang mga magurang na matabang sa pagpadakula sa umboy pasiring sa matrayumpo asin magayon pagbuhay sa ngapit na panahon. Tuyong pista kan patron kan lambang barangay, nagsasagibo man an padi nin pagbunyag pagkatapos kan Misa. Sa mga arog kaining bunyag (dakol an sarabay na binubunyagan) may pagtubod na an bagong bunyag na inot na makaluwas sa pintuan kan simbahan o kapilya, katampad iyo an suerte.

• Pangangataman sa hawak

An hawak dapat mantinidong malinig para sa baskog asin magayon na salud, alagad sa pag-ataman kan lawas igwang mga gawi na dapat likayan susog sa mga pagtubod gikan sa mga gurang sa banwaan:

• Maindata an paghugay nin buhok tuyong banggi.
• Maraot na maghali nin kuto kun banggi.
• Maindata an pagpalas nin kuko kada aldaw nin Martes asin Biyernes.
• Dapat likayan an pagkarigos tuyong Martes asin Biyernes.
• Dai pwedeng magturog na basog.

Sinasabi man kan iba na ini mga giya sana asin nasa tawo kun susundon an mga ini.

• Gadan

Sa pagpaaram sa mga padangat sa buhay na nagtalikod na sa kinaban, igwa man nin mga gawi na tinutubudang kaipuhan na likayan na ginigibo sa banwaan sa laog na nin halabang panahon:

• Maraot an pagsigid o pagsamod durante kan bilar.
• Dai pwedeng magsalingoy an siisay man durante kan prusisyon kan gadan.
• Bawal na magbwelta sa lugar kun sain nagbilar kun hinali an gadan para ilubong.
• Maindata an pagsirip sa bintana kun may nag-aaging prusisyon nin gadan.
• An sarong balong babayi na maluwas kinaagahan pakalihis kan lubong kan saiyang agom, dai pwedeng masabatan kan siisay man na personang igwa nin agom.

• Pagtanom/Pagsira/Pag-ataman nin hayop

Huli ta an Camaligan sarong agrikultural na banwaan, dakol man nin mga pagtubod gikan pa sa mga gurang sa rona na konektado sa pagtatanom, pagsisira, pag-ataman nin hayop asin iba pa. Pira sa mga ini iyo an minasunod:

• Mas magayon na magtanom nin batag kun basog (dakol an kinakan) tangani na magtalubo man ini nin marhay asin darakula an ibunga.
• Dai pwedeng magtanom nin mais an tipo (raot an ngipon) ta tibaad siring man kiini an kaluwasan kan bunga, dapat man nakahuba (mayong bado) an matanom tangani na mahimpis sana an ubak.
• Sa pagtanom nin niyog, kaipuhan na halaton ngona an "pagparong kan bulan" (new moon), mantang nagtatanom dapat man na may mga aki na nakakulambitay sa likod kan paratanom tanganing dakol an ibunga asin dai magparalangkaw an puon kaini para madali an pagguno.
• Marhay na magtanom nin kamote kun napapano an langit nin darakulang panganuron.
• Dai magtingag mantang nagtatanom nin pisog o puon kan ano man na pananom.
• Kun an pato naglayog sa taas kan mga harong, senyales ini na may paparaning bagyo.
• An primerong sira na madadakop kan sarong parasira sa salog, kaipuhang butasan tangani na maggulpi an dakop sa mga masurunod na pagsalya kan silo.

Arapudan sa Banwaan

Lakop na gawi sa banwaan an inaapod na pagbansag, ini an pagtao sa sarong persona nin ngaran na nakua huli sa saiyang hiro-hiro o pisikal na anyo na nagkintal sa isip kan mga tawo. Iba ini sa gaha (nickname sa Ingles) o an pag-apod sa sarong tawo nin ngaran na mas halipot kaysa sa totoo niyang pangaran. Minsan an bansag igwa man nin maraot na konotasyon orog na kun dai ini ginagamit sa tama asin obhetong makakulog sa buot kan sarong tawo.

Halimbawa:

• Tunay na pangaran — Lucio

Bansag — Talusog [sira] (pwedeng huli ta siya masibot)

• Tunay na pangaran — Jessica

Bansag — Kikay (pwedeng huli ta siya mahilig magpagayon asin magpakarhay sa sadiri)

Sa laog kan harong, ginagamit na arapudan kan magturugang an "manay" sa matuang tugang na babayi asin "manoy" sa matuang tugang na lalaki. Ginagamit man ini kan iba na pang-apod sa mga matuang parientes. Dai man mawawara an pagsambit nin "po" kun nakikipag-ulay sa mga gurang. May magkapira na minadagdag nin mga tataramong “na” (pinalipot na nanay) o “ta” (pinalipot na tatay) sa inotan kan gaha (pinalipot na ngaran) kan mga gurang na kahimanwa.

Halimbawa: “Na Ising,” “Na Lagring,” “Ta Ramon,” “Ta Merlo”

Dakulang porsyento kan populasyon kan Camaligan an Romano Catolico mantang an iba, miyembro kan An Simbahan ni Jesukristo nin mga Banal sa mga Huring Aldaw, Mga Saksi ni Jehova, Iglesia Ni Cristo asin iba pang grupo nin relihiyon.

• Parokya ni San Antonio de Padua

An Simbahan kan Parokya ni San Antonio de Padua, na mas aram sa apod na Camaligan Church, sarong simbahan na Romano Catolico sa Camaligan, Camarines Sur. Saro ini sa duwang Katolikong parokya sa irarom kan Arkidiyosesis kan Caceres sa banwaan kan Camaligan^[27].

An parokya itinugdas kan 1795, gibo sa mga gapo asin kahoy an istruktura kaini alagad pag-abot kan taong 1856 nasulo ini. An presenteng arkitektura kan simbahan nakompleto kan 1857, taon matapos masulo an orihinal kaining istruktura. Saibong kaini, kinokonsidera man giraray ini na saro sa pinakagurang na simbahan sa Camarines Sur. An presenteng kura paroko kan parokya iyo si Reb. Pdr. Emmanuel Mojica^[28].

• Parokya ni Sta. Teresa de Kolkata

An Parokya ni Sta. Teresa de Kolkata saro sa duwang Katolikong parokya sa banwaan kan Camaligan. Ini an ika-92 na parokya sa Arkidiyosesis kan Caceres na yaon sa Zona 4, Brgy. Marupit, Camaligan, Camarines Sur. An patron kan nasabing parokya iyo si Sta. Teresa kan Kolkata asin Setyembre 5 an kapistahan kaini. Iminukna kan Pebrero 20, 2017 kasabay kaini an pagbugtak ki Reb Pdr. Bernard Lagatic komo primerong Kura Paroko kan nasambit na parokya. Sa ngonian padagos pa an pagpatugdok kan simbahan kaini^[27][28].

• An Simbahan ni Jesukristo nin mga Banal sa mga Huring Aldaw

Makukua ini sa Zona 4, Brgy. Marupit, Camaligan, Camarines Sur.

• Kingdom Hall kan mga Saksi ni Jehovs

Namumugtak ini sa Zona 5, Brgy. Marupit, Camaligan, Camarines Sur.

• Iglesia ni Cristo - Lokal kan Camaligan

Nakatindog an simbahan kan Iglesia ni Cristo sa Zona 7, Brgy. Dugcal, Camaligan, Camarines Sur.

• Camaligan United Methodist Church

Yaon ini sa Brgy. San Mateo, Camaligan, Camarines Sur.

• Iglesia Watawat ng Lahi Inc.

Namumugtak ini sa Sitio Gogon, Dugcal, Camaligan, Camarines Sur.

Pundasyon kan mga barangay sa banwaan an mga hermita o kapilya na lugar kun sain orog na minatalubo an Kristiyanong pagtubod asin debosyon sa Diyos kan mga residentes kan lambang barangay.

• Kapilya kan Barangay Dugcal

Patron: San Antonio de Padua

Pista: Hunio 1

Dekada trenta (1930’s) ginibo an retablo kan altar sa hermita kan Dugcal nin duwang karpinterong sina Ramon Custodio asin Telesporo Bartolome. Gikan sa mga lanob na gibo sa yero, an hermita kinonkreto ni Delegado Felipe Alayan. An bagting donasyon kan mag-agom na Eduardo Custodio Sr. asin Haide Bolante kan Sipocot, Camarines Sur. Sa hermita ginigibo an mga relihiyosong aktibidad siring kan mga Sta. Cruzan, aurora, pasyon asin mga prosisyon^[10].

• Kapilya kan Sitio Gogon

Patrona: Nuestra Señora de Lourdes

Pista: Pebrero 11

• Kapilya kan Barangay Marupit

Patron: San Vicente Ferrer

Pista: Abril 30

Inot na itinugdok an hermita kan barangay Marupit sa sadit na loteng may sukol na 5 por 4 metro, alagad pinahiwas makalihis na magdonar nin daga si Patricio Maguigad, sarong United States World War I Veteran (USWV). Kan taong 1945, an poste kan kapilya gibo sa kahoy nin homarawon mantang yero an mga lanob asin atop kaini. Digdi isiniselebrar kan mga residentes an pista kan saindang patron taon-taon (dating Abril 5 alagad ginibong Abril 30), an Sta. Cruzan asin aurora tuyong Mayo. Ginagamit man kaidto an kapilya na lugar sa pagtukdo nin cartilla o pag-adal kan mga sadit na aki sa pagbasa kan dekada sisenta (1960’s)^[11].

• Kapilya kan San Francisco

Patron: San Francisco de Asisi

Pista: Oktubre 4

An orihinal na kinatitindugan kan hermita kan barangay iyo an pagsasadiring daga ni Natalio Lumbria harani sa salog. An lokasyon ngonian kan kapilya donasyon kan mag-agom na Anastacio Alemania asin Beata Lumbria. Kan dekada singkweta (1950’s), an mga residentes kan lugar binilog an hermita gamit an mga kahoy na poste asin lanob asin nipa komo atop. Kan termino ni kapitan Celso Ramos (1972-84) katuwang si Visitacion L. San Vicente na presidente kan Pastoral Council, ginibong konkreto asin inatopan nin yero an hermita^[29].

• Kapilya kan Barangay San Lucas

Patron: San Lucas

Pista: Oktubre 18

Segun sa punong barangay kan San Lucas na si Cyril Agomaa, an hermita donasyon nina Florencio Agomaa asin Reynaldo Iñigo^[30].

• Kapilya kan Barangay Marcos

Patrona: San Marcos

Pista: Abril 25

• Kapilya kan Barangay San Mateo

Patron: San Mateo

Pista Setyembre 21

Kasabay kan pagtugdas kan barangay iyo man an pagpatugdok kan hermita sa lugar, sa loteng pagsasadiri kan Lokal na Gobierno kan Camaligan. Pinakarhay an kapilya sa pagtukaw ni teniente del barangay Elias Enguero kan 1964 alagad bago ini, gibo sana sa kahoy an lanob, nipa an atop asin dai konkreto an salog kaini. Nakompleto an pagsemento asin pag-atop nin yero durante kan panahon ni Hermana Mayora asin presidente kan Barangay Pastoral Council Virginia Consulta^[31].

• Kapilya kan San Roque

Patron: San Roque

Pista: Agosto 16

An loteng kinatutugdukan kan hermita sa barangay donasyon ni Inocentes Francisco. Kan panahon kan mga Amerikano, gibo sana an kapilya sa kahoy na poste, sawali na lanob asin atop na nipa na sinanlian nin yero kan 1945. Nagdagos-dagos an pagpakarhay kaini hasta sa makompleto an pagkonkreto ngonian sanang 2023^[32].

• Kapilya kan Barangay Sto. Domingo

Sto. Domingo Patron: Sto. Domingo de Guzman

Pista: Agosto 8 (dating Agosto 4)

Kan 1972, ibinusol ni Henry Aguirre, dating Ministry of Human Settlement Officer sa irarom kan administrasyon ni Marcos Sr., na an lumang Katolikong sementeryo kan Camaligan na yaon sa barangay Sto. Domingo, ibalyo sa Marupit. Makalihis kaini, itinugdok sa lokasyon an hermita kan barangay.^[33] An daga pagsasadiri kaidto kan Parokya ni San Antonio de Padua alagad matapos na makipagribayan an lokal na gobierno kan Camaligan nin lote sa Marupit, nasa irarom na ini kan hurisdiksyon kan BLGU Sto. Domingo^[24].

• Kapilya kan Sto. Tomas

Patron: Sto. Tomas de Villanueva

Pista Setyembre 30

An mag-agom na Ponciano Valles asin Julia Alcantara an orihinal na nagdonar kan lote na kinamumugtakan kan hermita kan barangay Sto. Tomas kaidto pang 1900’s, alagad an aki na nindang si Rosalio Valles an pormal na nagpirma kan donasyon taong 1970. Kan panahon kan mga Hapon ginamit ining sarayan nin gasolina kan mga soldadong Hapones alagad sinulo an kapilya kan mga gerilya. Poste na sana kaini an natada kaya liwat ining inatopan asin binugtakan nin kahoy na krus sa tahaw kan altar, alagad sa pag-agi kan panahon, dagos-dagos ining napakarhay. An imahen ni Sto. Tomas donasyon ni Eugenia Jacob^[34].

• Kapilya kan Barangay Sua

Patrona: San Isidro Labrador

Pista: Mayo 15

• Kapilya kan Sitio Tampac

Patrona: San Pedro Apostol

Pista: Abril 27

• Kapilya kan Barangay Tarosanan

Patrona: Nuestra Señora del Santisimo Rosario

Pista: Ikaduwang Sabado kan bulan nin Oktubre

An daga kun nasain an hermita kan barangay, donasyon ni Maximino Nicolas na dating Barrio Delegado asin haloy na Hermano Mayor. An tansong kampana idinonar ni Domingo Alden de la Concepcion kan Enero 22, 1931. Sa pagtukaw ni Crispin H. Francisco komo Teniente del Barrio (1970-1982), yero an lanob asin atop kan hermita asin sementado an salog, alagad entero ining nadanyaran kan Bagyong Sening kan October 13, 1970. An liwat na pagpatindog kan hermita nagin posible sa paagi kan rabus o tarabang na pagtrabaho kan mga residente sa lugar. An kahoy na retablo o altar digdi ginibo man durante kan termino ni Francisco^[12].

Duwang barangay sa Camaligan an binibilog kan duwang dating sadit na barrio alagad pinagsaro para magin barangay. Kaidto an barrio San Jose asin barrio San Pablo magkasuhay pa (ngonian Brgy. San Jose-San Pablo) siring man an barrio San Juan asin barrio San Ramon na ngonian sarong barangay na sana (Brgy. San Juan-San Ramon).

• Kapilya kan San Jose

Patron: San Jose

Pista: Mayo 19

An daga na kinamumugtakan kan hermita kan barrio San Jose donasyon nina Bartolomea Bulan Soriano asin Felicidad Salvador. Antes pa man magtukaw komo teniente del barrio si Dominador Marcaida Sr., nakatugdok na an kapilya, sinalidahan na sana an atop kaini nin yero asin kahoy na lanob. Si Marcaida man an nagdonar kan primerong imahen ni San Jose sa barangay na gibo sa eskayola asin nakabugtak sa horna^[35].

• Kapilya kan San Pablo

Patron: San Pablo

Pista: Hunio 29

• Kapilya kan San Juan

Patron: San Juan Ebanghelista

Pista: Disyembre 27

An orihinal na lokasyon kan hermita kan barrio San Juan yaon sa loteng pagsasadiri ni Tomas Tunay. Pagkatapos kan giyera, nilipat ini sa presenteng kinatutugdukan kan kapilya sa daga na donasyon ni Vito Agna. Gibo an poste sa kahoy na hamorawon, nalalanoban nin kahoy, naaatopan nin tiklad asin nabubugtakan nin kahoy na krus sa altar. Nagpuon an renobasyon kaini sa termino ni Kapitan Eduardo C. Loriaga (1989-94)^[36].

• Kapilya kan San Ramon

Patron: San Ramon Nonato

Pista: Agosto 31

Kaidto, an banwaan kan Camaligan pinapamayuhan kan gobyerno kan Syudad nin Naga. Ginibo ini huli sa obhetong magkaigwa nin “mas marhay na pamamahala.” Makalihis na masuhay sa Syudad nin Naga, nagka-igwa nin inot na alkalde an banwaan kan 1902 (basado ki Adolfo Puya y Ruiz sa saiyang “Camarines Sur – Descripcion General De Està Provincia En Luzon”).

Igwang 16,233 na rehistradong botante sa banwaan susog sa Commission on Elections kan 2022^[8].

An presenteng alkalde kan Camaligan iyo si Diano Ibardaloza Jr. na na-elehir sa saiyang primerong termino kan nakaaging eleksyon kan Mayo 2022^[8].

Mga Personang Namayo sa Camaligan

(Susog ki Virginia N. Prado et al. sa “History and Cultural Life of Camaligan”)^[5]

Rehimeng Espanyol

1840 —1841 = Capitan Guillermo Tolosa

1842 — 1844 = Capitan Salomon Abadines

1845 — 1848 = Capitan Urbano Abanilla

1849 — 1852 = Capitan Miguel Sincera

1853 — 1855 = Capitan Antonio Ramires

1856 — 1858 = Capitan Clemente Alesasa

1859 — 1861 = Capitan Fermin Agapay

1862 — 1864 = Capitan Saturnino Abias

1865 — 1868 = Capitan Mariano Adversario

1869 — 1871 = Capitan Manuel Almonovar

1872 — 1875 = Capitan Buenaventura Abad

1876 — 1879 = Capitan Bernardo Rivera

1880 — 1881 = Capitan Pedro Santa Clara

1882 — 1884 = Capitan Vicente Villar

1885 — 1886 = Capitan Micael Abad

1887 — 1889 = Capitan Mariano Abias

1890 — 1891 = Capitan Regino Inigo

1892 — 1893 = Capitan Domingo Santa Clara

1894 — 1896 = Capitan Emitirio Cortez

1897 — 1899 = Capitan Jose Bustamante

1900 — 1900 = Capitan Francisco Ramirez

Rehimeng Amerikano

1901 — 1906 = An Camaligan nasa irarom kan Nueva Caceres

1904 —1906 = Concejal Telesforo Nobleza

1907 —1909 = Concejal Pedro Bustamante

1910— 1912 = Presidente Quintin Bagsic

1913 — 1915 = Presidente Jose Agapor

1916 —1918 = Presidente Fabian

1919— 1921 Garcia = Presidente Tomas Salvador

1922 —1924 = Presidente Mauricio Cordial

1925 —1928 = Presidente Liberato Montiveros

1929 — 1932 = Presidente Antonio Santa Ana

1933 — 1934 = Presidente Vidal Custodio

1935 — 1936 = Presidente Elias De Dios

1936 — 1937 = Presidente Constancio Cordial

1938 — 1941 = Presidente Teotimo Rebuquiao

Rehimeng Hapon

1941 — 1943 = Alkalde Felipe Quadrante

1944 — 1944 = Alkalde Felix Aliriar

1945 — 1945 = Alkalde Andres Diez

Liberacion kan Filipinas

1945 — 1946 = Alkalde Glicerio Blas

1946 — 1947 = Julio Capucao

Inot na Republika kan Filipinas

1946 — 1951 = Alkalde Francisco Aurellano

1952 — 1955 = Alkalde Buenaventura Plantado

*Acting^[37]

**Appointed by the Governor

*Mga bagong elihir na opisyales de barangay sa Camaligan sa kakatapos pa sanang Barangay and Sangguniang Kabataan Elections 2023 (Oktubre 30, 2023)

Sekondarya

An Camaligan igwa sanang sarong (1) eskwelahang pansekondarya, an Camaligan National High School na dating inapod na Sto. Tomas National High School alagad sinanlian kan 2013, ini itinugdok kan 1979.

An CNHS main campus kun sain yaon an junior high school asin magkapirang classroom kan senior high school nakatugdok sa Brgy. San Jose-San Pablo mantang an kadaklan na classroom kan senior high school yaon sa Bgry. Dugcal.

Elementarya

Kan 1901, bago pa man maipatugdok an primerong elementraya sa Camaligan, an dating eskwelahan (durante kan panahon kan mga Amerikano), yaon sa presenteng municipal annex kan Camaligan (Catalino Abilay Bldg.). Kan pananakop kan mga Hapones, ginibo ini komo mga “kwartels” alagad an magkapirang porsyon kaini, sinulo kan mga gerilya^[38].

• Camaligan Central School – An pinaka-inot na eskwelahan sa banwaan na binukasan kan 1905, tolong (3) taon makalihis na maimukna an Bureau of Education (Departamento kan Edukasyon ngonian). Nagpuon sana ini sa sarong edipisyo na may duwang (2) kuwarto na nakatugdok sa presenteng municipal annex kan Camaligan. Kan 1909 hasta 1912, nagrenta nin edipisyo an eskwelahan, alagad naglipat sa duwang edipisyo (sarong temporaryo asin sarong semi-permanente) na nakatugdok sa saro may kabangang (1½) ektarya nin lote na donasyon ni Don Tomas Salvador na residente kan San Jose-San Pablo. Iyo na man ini an kinatitindugan kan eskwelahan ngonian. Naghiwas pa an daga kan eskwelahan sagkod duwang (2) ektarya huli sa pagbakal asin mga donasyon, alagad sa paagi kan sarong resolusyon kan Central PTA, itinao kan eskwelahan an kulang-kulang sarong (1) ektarya kaini sa Sto. Tomas National High School (Camaligan National High School ngonian).
• Dugcal Elementary School – An primaryang eskwelahan sa Dugcal (1-4 grado) nagpuon kan 1950’s. Apat (4) man sana an mga paratukdo igdi kan maimukna ini na sina Guillerma Diez, Lydia Adversario, Josefina Enguero asin Remedios Abarientos^[9].
• Marupit Elementary School – An Marupit Elementary School sarong pampublikong eskwelahan na makukua sa Zona 5, Marupit, Camaligan, Camarines Sur na naistableser kan taong 1964. Digdi nagklase si Estelito Jacob na sarong Bikolanong parasurat.
• San Roque Elementary School
• Sua Elementary School – Nagpuon kan 1930 an primerong mga estudyante kan Sua Elementary School. Sa laog nin labi kinseng (15) taon, nagdakol an mga nagkaklase igdi sagkod ikalimang (5) grado sana. Nagkaigwa lang nin ikaanom (6) na grado sa nasabing eskwelahan kan taong 1968. Kan panahon na dai pa kompleto an mga grado sa eskwelahan, nagdadayo an mga estudyante sa Gainza sa paagi nin pagbalyo sa salog^[13].
• Tarosanan-San Francisco Elementary School

Child Development Centers (Preschool)^[39]

• Everlasting CDC - Sto. Domingo
• Morning Glory CDC - San Mateo
• Rosal CDC - San Juan-San Ramon
• Iris CDC - San Lucas
• Yellow Bell CDC - Marupit
• Jasmine CDC - San Marcos
• Blue Bell CDC - San Roque
• Anthurium CDC - Gogon
• Anthurium CDC - Dugcal
• Periwinkle CDC - San Francisco
• Sunflower CDC - Tampac
• Daisy CDC - Sua
• Rose CDC - Tarosanan

Preschool:

• Hansel & Gretel Day Care Center

• Petite L'e' Tudiant Learning Centre^[40]

Elementarya:

• Rovalie Learning Center^[41]

Senior High School:

• Archangel Saint Michael Academy^[42]

Suanoy na Gawi

An mga barangay sa mga nakalihis na panahon igwa nin mga parabulong alagad bakong doktor na haloy nagpakadalubhasa sa medisina kundi mga albularyo na naggagamit sana nin mga herbal na bulong asin mga dahon. Igwa man nin mga kinatodan na medikal na remedio an mga gurang na ipinasapasa sa mga henerasyon, pira sa mga ini iyo an minasunod:

• Kun an sarong aki makamati nin maraot o kalinturahon maski mayong nahihiling na rason (siring kan sirkumstansya na mayo man nin nakaulakit nin helang) posibleng huli ini sa (1) “usog” o (2) “nasabo/nakaigo” nin “tawong lipod.” Para mabulong an usog, kaipuhan na palawayan sa naka-usog an tulak kan aki. Alagad kun dai bisto an naka-usog, pwede man na “magpa-usok” sa albularyo, sarong ritwal kun sain pinapa-asohan (usok) an aki sa paagi kan nagbabagang oring na may insenso asin benditadong oliva (dahon na ginagamit tuyong Domingo de Ramos). Kun an pagtubod “nasabo” an aki huli sa mga elementong dai nahihiling, “santigwar” o “pagtawas” an remedio igdi. Tangani na malikayan an "masabo," pirmi dapat na magsabi nin "tabi apo" kun mapasiring sa rurok na lugar asin kakahuyan.
• Mga ginagang (pinakuluan) dahon siring kan kalunggay an ginagamit na pangbulong sa mga kulog tulak.
• Kun an aki igwa nin mga alibaka sa kublit, dapat ining dutaan nin buhok kan gurang na babayi para marahay.
• Igwa man nin inaapod na “bantil” sa banwaan kun sain pinipildot o maluhay na kinikudot an payo pasiring sa liog asin luong tangani na mawara an sipon, kalintura asin kulog payo.
• An siisay man na nadugi nin sira, duwang remedio an pwedeng gibuhon. An inot iyo an pagpahapiyap sa lalanuhan kan kamot kan ikos. An ikaduwa iyo an pagpahapiyap sa lalanuhan kan kamot kan sarong persona na pinangaking suwi (iminundag na inot an bitis imbes na an payo).

An Metropolitan Naga Water District (MNWD) an nagsusuplay nin inumon na tubig sa Camaligan. Kan maitugdas an MNWD kan taong 1929, syudad sana kan Naga an sakop kan saindang serbisyo alagad pag-abot 1967, ipinatugdok an Prieto Pumping Station na yaon sa Naga City People’s Mall (NCPM) tangani na mahatodan man ninda nin tubig an Camaligan. Kan 2016, nakompleto an konstruksyon kan Camaligan Reservoir sa Brgy. San Roque na igwang kapasidad na makapag-imbak nin maabot sa 880 metro kubiko nin tubig asin ginibo tangani na madugangan an suplay nin tubig sa banwaan asin mga pagtaraid na lugar.

Sa presente, igwa pa man giraray nin mga residentes sa Camaligan na nagkukua nin tubig sa mga poso o “de bombang” gripo alagad dai ini iniinom kundi ginagamit sana na panghugas, panlaba o pambubo nin mga masitas.

An suplay nin kuryente sa Camaligan hali sa Camarines Sur I Electric Cooperative (CASURECO 1). Kan Agosto 6, 1977 nagpuon na magserbisyo sa banwaan an nasambit na kooperatiba. Sakop kan saindang feeder 2 an enterong munisipalidad. Igwa man sinda nin Consumer Assistance Office (CAO) sa Brgy. Sto. Domingo.

An opisina nin postal sa Camaligan makukua sa Brgy. Sto Domingo (harani sa Camaligan River Park entrance). Pag-abot sa linya nin telekomunikasyon, igwa nin cellular tower an Smart asin Globe sa banwaan. An opisina probinsyal kan Department of Information and Technology (DICT) namumugtak man sa Brgy. Sto. Domingo na nag-oopresir nin libreng Wi-Fi sa banwaan.

DWOP (103.9) Fam Radio Camaligan (Family Radio Broadcasting) - An solamenteng istasyon nin radyo sa Camaligan na makukua sa Brgy. Tarosanan. Ini an dating Farm Radio Camaligan na may frequency na 96.7 sa FM band.^[43] Kan Agosto 2022, liwat ining nagbalik sa ere alagad iba na an pangaran siring man an frequency na ngonian iyo na an DWOP (103.9) Fam Radio Camaligan.

Karitela

An karitela sarong klase nin transportasyon sa Camaligan poon pa kaidtong panahon nin Kastila. Orgulyo kan mga Camaligueño na sarong alternabong sakayan pasiring sa Syudad nin Naga apwera sa regular na biyahe kan mga dyipni asin tricycle. Tres pesos (Php 3.00) sana an plete digdi (hasta sana sa Poblacion kan banwaan) alagad makamurumundo huli ta dagos na ining nawara ngonian sa tinampo kan Camaligan. Segun sa mga kutsero, dikit na sana kaya an nagtatangkilik igdi, naapektaran pa sinda kan mga paghihigot na dara kan pandemya asin masakit na an pag-ataman nin kabayo^[44].

Baroto

Duwang barangay kan Camaligan an suhay sa Poblacion kan banwaan huli sa salog na nagsusuhay sa mga barangay kan San Francisco asin Tarosanan. Huli igdi, baroto an panginot na paagi tangani na makabalyo an mga residente kan nasabing mga lugar pasiring sa sentro kan Camaligan orog na kan dai pa naipapatindog an Camaligan hanging footbridge^[22]. Inaapod na mga "parahapit" an mga nagsasagwan nin baroto na mga residente man sana kan barangay San Francisco. Kaidto, 25 centavos sana an bayad kada pagbalyo hasta sa nag-umento pasiring dos pesos (Php 2.00). Kan maipatugdok an tulay sa Camaligan dagos nang nawara an mga "parahapit.” Ngonian, ginagamit na sana an mga baroto sa banwaan komo sakayan nin mga parasira sa salog.

Tricycle

Saro sa mga transportasyon sa Camaligan an mga tricycle na nagbabyahe sa poblacion kan banwaan pasiring sa Abella, Naga City, kun sain yaon an terminal kaini. Sinda nasa irarom kan Camaligan Tricycle Operators and Drivers Association (CATODA), sarong grupo nin mga driver nin trimobile sa Camaligan. Igwa man nin mga tricycle na pwedeng lunadan pasiring sa barangay Sua hali sa Sitio Gogon, Dugcal^[45].

Dyipni

• PhilAtlas.com
• Philippine Standard Geographic Code
• Local Governance Performance Management System
• LGU Camaligan Archived 2023-02-01 at the Wayback Machine.

Sarong saringsing an artikulong ini. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.

h o l Probinsya kan Camarines Sur
Pili (kapitolyo)
Banwaan	Baao Balatan Bato Bombon Buhi Bula Cabusao Calabanga Camaligan Canaman Caramoan Del Gallego Gainza Garchitorena Goa Lagonoy Libmanan Lupi Magarao Milaor Minalabac Nabua Ocampo Pamplona Pasacao Pili Presentacion Ragay Sagñay San Fernando San Jose Sipocot Siruma Tigaon Tinambac
Syudad	Iriga Naga